Երևանի բնակչության շարժընթացը 1824-1914 թթ.
Երևանը աշխարհի հնագույն բնակավայրերից է: Նրա պատմությունը հար և նման է հայ ժողովրդի բարդ տարեգրությանը: Նախքան պարսիկների, արաբների, սելջուկների, թուրքմենական քոչվոր ցեղերի և օսմանյան թուրքերի ասպատակությունները, Երևանի բնակչության մեծ մասը եղել են հայերը, հետագայում նրանց թիվն աստիճանաբար նվազել է, ու նրանց տեղն զբաղեցրել են եկվորները: Այս մասին հաճախ են նշել Հայաստան այցելած ճանապարհորդները:Մասնավորապես ֆրանսիացիները նշել են, որ 15-րդ դարի երկրորդ կեսին Երևանի խանութներում հայերը ճնշող մեծամասնություն էին կազմում: Օտարերկրյա տիրապետությունների ժամանակաշրջանը ավերումների, կոտորածների, սովի ու տարափոխիկ հիվանդությունների մի շղթա էր:
Երևանի համար առանձնապես ծանր էր Շահ-Աբասի արշավանքը, որի արդյունքում Պարսկաստանի խորքերը քշվեցին Արարատյան դաշտի, այդ թվում Երևան քաղաքի բազմահազար բնակիչներ: Երկարատև պատերազմների հետևանքով քաղաքը շարունակ դատարկվում էր, հայ բնակչությունը ցաք ու ցրիվ էր լինում: 1639թ. Հայաստանի նոր բաժանումով ավարտվեց թուրք-պարսկական հերթական պատերազմը: Պարսկաստանին անցած հայկական հողերի զգալի մասը մտցվեց Երևանի նորաստեղծ խանության մեջ, որի կենտրոնը Երևանն էր:
XVIII դարի առաջին կեսին քաղաքը երկու անգամ ավերվում է թուրքերի և պարսիկների կողմից, այստեղ հաստատվում են պարսիկներն ու Ատրպատականի թուրքերը: Այդ ժամանակ քաղաքի բնակչության մի մասը հայեր էին, նրանք զբաղվում էին գյուղատնտեսությամբ` այգեգործությամբ, հողագործությամբ ու անասնապահությամբ: Երևանը բաժանված էր երեք թաղամասի` Հին թաղ կամ Շահար, որն ամենամեծն էր, Կոնդ կամ Թափաբաշ և Երկաթաղբյուր /Քարահանք/ կամ Դամիրբուլաղ:
XVIII դարավերջերից երևանցիների զբաղմունքներում զգալի դեր սկսեցին խաղալ արհեստները, որի հետևանքով որոշ նորաստեղծ թաղամասեր կոչվեցին արհեստների անուններով: Երևանի բնակչությունը մի կողմից պայքարում էր պարսկական լծից ազատագրվելու համար, մյուս կողմից պաշտպանական մարտեր էր մղում թուրքական ասպատակությունների դեմ: Այդ իսկ պատճառով առիթը բաց չէին թողնում ռուս- թուրքական կամ ռուս-պարսկական պատերազմների ժամանակ օգնելու ռուսներին: Հենց նրանց անմիջական օգնությամբ էր, որ 1826-1828 թթ. ռուս-պարսկական պատերազմի ժամանակ (1827թ.) ռուսական զորքերը վերջապես գրավեցին Երևանի բերդը, որով վերջ դրվեց պարսկական տիրապետությանը:
Այսպիսով, Երևանի և Նախիջևանի խանություններն անցան Ռուսաստանին, որոնց սահմաններում 1828թ. Ստեղծվեց Հայկական մարզը` Երևան կենտրոնով, այն լուծարվեց 1840թ. և Վրացա-Իմերեթական նահանգի կազմում ձևավորվեց Երևանի գավառը, որը գոյատևեց մինչև 1849թ., երբ կազմավորվեց Երևանի նահանգը` ընդգրկելով Երևանի, Նախիջևանի, Ալեքսանդրապոլի և Նոր Բայազետի գավառները:
Քանի որ պարսկական տիրապետության տարիներին բնակչության հաշվառումներ չեն կատարվել, ուստի մինչև 1828թ. Երևանի բնակչության թվի վերաբերյալ եղած սուղ տվյալները հավաստի համարել չի կարելի: Այսօր էլ շրջանառության մեջ նշված 12 հազար թիվը, որը կրկնվել է Յ. Շահխաթունյանի, Եր. Շահազիզի, Ջ. Կորկոտյանի և շատերի աշխատանքներում:
Ջ. Կորկոտյանը փորձել է հայ և մահմեդական ընտանիքների միջին մեծություններով ստանալ Երևանի բնակչության թիվը 1827թ. վիճակով, ըստ որի պետք է լիներ 10 հազար մարդ, որը մեթոդական ոչ մի հիմք չունի: Նման փորձեր է կատարել նաև Վ. Խոջաբեկյանը, ում կարծիքով Երևանում կար 9700 մարդ:
Ռուսաստանին միացվելուց հետո, ինչպես ամբողջ Անդրկովկասում, այնպես էլ նորաստեղծ հայկական մարզի տարածքում, ակտիվացան բնակչության տեղաշարժերը, մասնավորապես, քոչվոր ցեղերի մեծ մասը հեռացավ մարզի սահմաններից, որին հաջորդեց Պարսկաստանի հայերի և արևմտահայերի ներգաղթը, որը հիմնականում իրականացվեց 1828-1830 թթ.: Մարզի տարածքում Ի. Շոպենի գլխավորությամբ կատարված հաշվառումներից հայտնի դարձավ, որ Երևանում 1830թ. ապրում էր 11463 բնակիչ:
Աղյուսակ 1-ը ցույց է տալիս Երևան քաղաքի բնակչության տեղաբաշխումն ըստ թաղամասերի ու էթնիկ կազմի: Աղուսակից երևում է, որ թաթարները /նկատի առնված մահմեդական բնակչությունը/ գերակշռել են` 7331 մարդ, իսկ հայերի թիվը փոքր էր /բոշաների հետ միասին` 4132/, բնակչության էթնիկ կազմի հարաբերակցությունը կասկած է հարուցում, քանի որ Ի. Շոպենը նշված աշխատանքի 468-րդ էջում գրում է, որ Երևանում կար 5338 թաթար և 6125 հայ: Համենայն դեպս, բերված տվյալները համադրելով ժամանակի պաշտոնական երկու աղբյուրների հետ, տեսնում ենք, որ տարբերությունը փոքր է, ուստի հաշվարկները կատարելիս ճիշտ կլինի հենվել Ի. Շոպենի տարբերակի վրա:
Այսպիսով, Երևանի բնակչության թիվը /այստեղ հաշվի չի առնվել Նորքի բնակչության թիվը, որը Երևանին միացվեց 1837 թ. / եղել է 11463 մարդ / 2751 ընտանիք, 5897 տղ., 5566 կին/, որից հայ` շուրջ 36 տոկոս, թաթար՝ 64 տոկոս: Հայտնի է, որ 1830 թ. հետո էլ բնակչության ներգաղթը դեպի հայկական մարզ շարունակվում էր, սակայն այն զանգվածային բնույթ չէր կրում:
19-րդ դարի երեսնականներից մինչև դարի կեսերը համեմատաբար խաղաղ տարների էին թվում էր, թե բնակչության աճի տեմպերը կմեծանան, սակայն 1830, 1842, 1845 և 1855 թթ. խոլերայի համաճարակը և բնակչության ատկիվ տեղաշարժը քաղաքի բնակչության թվի վրա բացասաբար անդրադարձան: Ըստ «Կովկասյան օրացույցի»՝ 1850-ականներին Երևանում տարեկան 800 մարդ համաճարակային հիվանդությունների զոհ էր դառնում:
Աղյուսակ 1
| Թաղամասեր | Էթնիկ կազմ | Ընտանիքների թիվը | Մարդկանց թիվը |
| 1. Հին թաղ | Բնիկ հայեր | 224 | 998 |
| Պարսկաստանից ներգաղթած հայեր | 231 | 1111 | |
| Արևմտահայեր | 8 | 30 | |
| Թաթարներ | 802 | 3199 | |
| Ընդամենը | 1285 | 5338 | |
| 2. Կոնդ | Բնիկ հայեր | 227 | 1176 |
| Պարսկաստանից ներգաղթած հայեր | 87 | 374 | |
| Արևմտահայեր | 3 | 18 | |
| Բոշաներ | 46 | 195 | |
| Թաթարներ | 594 | 2537 | |
| Ընդամենը | 1007 | 4300 | |
| 3.Երկաթաղբյուր կամ Քարհանք | Պարսկաստանից ներգաղթած հայեր | 48 | 230 |
| Թաթարներ | 411 | 1595 | |
| Ընդամենը | 459 | 1825 | |
| Ընդամենը Երևան քաղաքում | Բնիկ հայեր | 521 | 2174 |
| Արևմտահայեր | 11 | 48 | |
| Բոշաներ | 46 | 195 | |
| Թաթարներ | 1807 | 7331 | |
| Ընդամենը | 2751 | 11463 |
Այսպես, 19-րդ դ. կեսերին բնակչության թիվը տարբեր աղյուսակների համաձայն անցնում էր 12 հազարից: Օրինակ, «Կովկասյան օրացույցի» տվյալներով՝ 1847 թ. քաղաքում ապրում էր 11,8 հազ. մարդ, 1850 թ.` 12,3 /հայ.` 5,6, թաթար` 6,7/, 1851թ.` 12,6 հազ. /հայ` 6,1 հաղ., թաթար` 6,5/, մեկ այլ աղբյուրի համաձայն` 12,2 հազ. /հայ` 5,7 հազ., թաթար` 6,5/: Բնակչության թվի նվազման մասին են խոսում 1847 թ. Երևանի բնակչության բնական շարժի տվյալները. այդ տարի ծնվել էր 530 մարդ, մահացել` 1090-ը, ամուսնությունների քանակը 154 էր, աճը կազմել է 560 մարդ, ընդ որում, մահացածների գերակշռող մեծամասնությունը տղամարդիկ էին, թերևս սա կարող է լինել համաճարակի հետևանք, որին ավելի մեծ չափերի զոհեր են դառնում մինչև մեկ տարեկան` հատկապես տղա երեխաները: Հետագայում ևս Երևանի բնակչության թվի տատանումները շարունակվեցին: Բնակչության շարժընթացի ոչ հաստատուն բնույթը բացատրվում է թե քաղաքական ու տնտեսական անկայուն պայմաններով և թե ակտիվ տեղաշարժերով, որի հետևանքով ընկնում էին բնական աճի ցուցանիշները, ասյտեղ իրենց դերն ունեն նաև ոչ ամբողջական ու թերի հաշվառումները: Այս ամենի հետևանք էր նույն տարվա համար տարբեր աղբյուրներում ներկայացված հակասական թվերը, այսպես, 1854 թ. նշված էր 13,5 հազ. բնակիչ, 1865 թ.` շուրջ 14 հազ., իսկ ահա 7 տարի անց` 1873 թ., բնակչության թիվը նվազել էր, ըստ մի շարք աղբյուրների՝ քաղաքում ապրում էր գրեթե 12 հազար մարդ: 1873 թ. հաշվառումները կարևորվում էին նրանով, որ դրանք ավելի հավաստի էին դարձել ու վերջապես հայ բնակչությունը կազմում էր անբողջի 50 տոկոսից ավելին:
19-րդ դարի 70-ականներից հետո Անդրկովկասում կապիտալիստական հարաբերությունները նոր թափ ստացան, արդյունաբերական ձեռնարկությունների հզորացումը, նոր քաղաքների ծնունդը դեպի իրենց էր ձգում ազատ գյուղացիությանը: Անդրկովկասի արդյունաբերական խոշոր կենտրոնները համալրվում էին աշխատուժով, ավելանում էր քաղաքների բնակչության թիվը, այս ամենից անմասն չէր նաև Երևանը, որը մասամբ մեծանում էր հատկապես Արարատյան դաշտի գյուղերց եկածների հաշվին: Ասվածը հստակ երևում է 1886 թ. «Ընտանեկան ցուցակներից», որոնց տվյալներն ավելի ամբողջական ու բովանդակալից էին: Ըստ այդ հաշվառումների՝ Երևանում կար 2968 ծուխ, 7,8 հազ. տղ., 6,9 հազ. կին, ընդամենը` 14,7 հազ. բնակիչ, էթնիկ կազմն այսպիսի պատկեր ուներ` հայեր 7,1 հազ. կամ 78,5 տոկոս, թաթար` 7,2 հազ. կամ 49,1 տոկոս, ապրում էին ռուսներ և այլ ազգություններ:
Ավելի քան տասը տարի անց՝ 1879 թ., Ռուսաստանում կատարվեց համառուսաստանյան առաջին մարդահամարը, որն իր տեսակի մեջ եզակի էր: Նախորդ հաշվառումից հետո անցած 11 տարիների ընթացքում քաղաքի բնակչությունն ըստ այդ մարդահամարի ավելացել է գրեթե երկու անգամ: Նման բարձր տեմպերն առաջին հերթին արդյունք էին միգրացիոն աճի:
Արձանագրված 29 հազ. բնակչից տեղացի էր 16,6 հազ., Երևանի նահանգի այլ գավառներից` 6,8 հազ. այլ նահանգներից` 3,5 հազ., այլ պետություններից` 1,9 հազ., այսինքն քաղաքի բնակչության 42,5 տոկոսը եկվոր էր: Քաղաքի ամբողջ բնակչությունը 43,2 տոկոսը հայ էր, 42,6-ը` թաթար, 11-ը` ռուս, մնացյալ փոքրամասնությունները` 3,2 տոկոս:
Սեռատարիքային խմբերի վերլուծությունը ցույց տվեց, որ բնակչության շուրջ 30 տոկոսը կազմում էին 1-14 տարեկանները, 66-ը՝ 15-59, 3,5 տոկոսը` 60 և ավելի տարիք ունեցողները: Հետաքրքիր է, որ պտղաբերության տարիքի կանայք կազմում էին կանանց ընդհանուր թվի 61,8 տոկոսը: Բերված թվերը ցույց են տալիս, որ բնական աճի տեմպերի համար առկա էր ժողովրդագրական բավարար պայմաններ:
20-րդ դարասկզբի հաշվառումները ցույց տվեցին, որ Երևան քաղաքի բնակչության թիվն ընդհանուր առմամբ շարունակում էր դանդաղ աճել, քանի որ բավարար աճի համար նպաստավոր պայմաններ չկային ո՛չ տնտեսական, ո՛չ էլ սոցիալական առումներով: Ավելին, այս ամենին գումարվում էին համաճարակային տարբեր հիվանդություններ` խլելով մարդկային բազմաթիվ կյանքեր: Ասյպես, միայն 1904 թ. քաղաքի շուրջ 500 հիվանդից մահացել էր 375-ը: Ասվածը պատկերավոր դարձնելու համար բերենք օրինակներ. 1902 թ. քաղաքում կար 29 հազ. բնակիչ, վեց տարի անց` 1908 թ., հասավ 31,4 հազ., 1910 թ.՝ 32,4 հազ. 1912 թ.` 36,8 հազ., իսկ առաջին աշխարհամարտի սկզբներին` 1914 թ., մի փոքր նվազել էր՝ կազմելով 32 հազ.:
Երևան քաղաքի բնակչության աճի տեմպերը և էթնիկ կազմի փոփոխությունները ներկայածված են Աղյուսակ 2-ում /հազ.մարդ/:
Աղյուսակ 2
| Տարե-թվեր | Բնակ-չություն |
Այդ թվում |
|||||
| Հայեր | % | Մահմեդ. | % | Այլ | % | ||
| 1830 | 11.4 | 4.1 | 35.7 | 7.3 | 64.3 | – | – |
| 1850 | 12.3 | 5.6 | 45.5 | 6.7 | 54.5 | – | – |
| 1854 | 13.5 | 6.1 | 45.7 | 6.5 | 48.2 | 0.9 | 6.1 |
| 1863 | 12.8 | 5.6 | 44.0 | 6.9 | 54.0 | 0.3 | 2.0 |
| 1873 | 11.9 | 5.9 | 50.1 | 5.8 | 48.7 | 0.2 | 1.2 |
| 1886 | 14.7 | 7.1 | 48.5 | 7.2 | 49.1 | 0.4 | 2.4 |
| 1897 | 29.0 | 12.5 | 43.2 | 12.3 | 42.6 | 4.2 | 14.2 |
| 1905 | 27.5 | 12.9 | 46.9 | 12.4 | 45.0 | 2.2 | 8.1 |
| 1914 | 32.0 | 16.9 | 52.9 | 12.06 | 39.4 | 2.5 | 7.7 |
Աղյուսակ 2-ի վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ Երևանի բնակչության 84-ամյա աճի տեմպերը հաստատուն չեն եղել, բնականաբար փոփոխություն է կրել նաև էթնիկ կազմը: Մինչև 1886 թ. քաղաքի բնակչությունն ավելացել էր 3,3 հազարով, կամ 1,3 անգամ, սակայն դրանից հետո` 1897 թ., արձանագրվել է կրկնակի աճ, որից հետո մի փոքր դանդաղել էր և 1914 թ. նոր թափ էր ստացել ու 1916 թ. հասել 51,2 հազարի: Նման բարձր աճը պայմանավորված էր հիմնականում 1914-1945 թթ. արևմտահայ գաղթականության ներհոսքով:
Երևանի բնակչության բնական շարժի մասին պատկերացում կազմելու համար ներկայացնենք մ ի քանի տվյալ: 1887 թ. աճը կազմել էր 208 մարդ, 1892-ին` 199, 1885-ին` 152, 1897-ին` 16, 1900-ին` 76, 1905-ին` 186, 1910-ին` 177, 1914-ին, 129, 1915-ին` 409, 1916-ին` 46:
Այսպիսով, բերված տվյալները ևս հաստատում են, որ Երևան քաղաքի բնակչությունը հետազոտվող ժամամանահատվածում աճել էր 20,5 հազ. կամ 2,8 անգամ` տարեկան 245 մարդ միջին աճի պայմաններում:
Համլետ Սարգսյան
Հնագիտության,ազգագրության ինստիտուտ
ԵՐԵՎԱՆ, գիտական հոդվածների ժողովածու, Երևան 2006