Շենգավիթ բնակավայրի խեցեղենի որոշ զարդամոտիվների մասին

Կուր-արաքսյան խեցեղենը հարդարված է բավական հարուստ զարդամոտիվներով և ունի կատարման տարբեր եղանակներ:

Շենգավիթ բնակավայրից հայտնաբերված խեցեղենն աչքի է ընկնում զանազան զարդաբանությամբ:
Այս հուշարձանը գտնվում է Երևանի հարավարևմտյան մասում՝ Հրազդան գետի ձախափնյա բարձրադիր բլրին:

Բնակավայրը ներկայացնում է ձվաձև մի հարթակ. մոտավորապես զբաղեցնում է 6-8 հեկտար տարածություն, գետի մակերևույթից մոտ 12մ բարձրության վրա: Այն Արարատյան դաշտի և Հայաստանի վաղբրոնզեդարյան հուշարձաններից առավել նշանավորն է:

Կուր-արաքսյան անվանումով հայտնի մշակույթի համակարգված ուսումնասիրման սկիզբ դրեց տվյալ հուշարձանի առաջին պեղող հնագետ՝ Եվ. Բայբուրդյանը 1936-1938թթ., անվանելով այն «Շենգավիթյան մշակույթ»(1), որն այսօր մասնագիտական գրականության մեջ ավելի տարածված է Կուր-արաքսյան անվանումով:

Հոդվածը նվիրված է այս հուշարձանից հայտնաբերված խեցեղեն անոթների որոշ զարդամոտիվներին(2): Այդ զարդամոտիվները բնորոշ և հատկանշական են գրեթե միայն Շենգավիթ բնակավայրին, որոնցից մենք առանձնացրել ենք հետևյալ զարդաձևերը.

«հասկազարդ»,
«եռանկյունազարդ»,
«կարպետազարդ»:

Տվյալ զարդաձևերը հանդես են գալիս եզրագոտիների տեսքով: Խեցեղենի վրա հանդիպող որոշ եզրագոտիների զարդաձևերը ստատիկ են` կրկնվող տարրերից բաղկացած, ինչպես նաև` և՛ կրկնվող, և՛ զանազան տարրերից կազմված դինամիկ ու ռիթմիկ հորինվածքով, շարժում ցույց տվող, դեպի աջ կամ ձախ զարգացող, այսինքն՝ մեկը մյուսից բխող: Անոթի իրանի վրա եզրագոտիներ սովորաբար չեն հանդիպում, բայց լինում են բացառություններ:

«Հասկազարդ» խմբին պատկանող եզրագոտիներում, նաև դրանցից դուրս, որպես առանձին զարդ պատկերված բուսական մոտիվները՝ «հասկ» և երբեմն «եղևնի» հիշեցնող, կուր-արաքսյան զարդամոտիվներում համեմատաբար մյուս զարդատիպերից քիչ են հանդիպում: Իսկ վերլուծական աղյուսակում (աղ. II), ներքոնշյալ մյուս զարդատիպերի համեմատ, քանակական առումով երկրորդն են:

Եզրագոտիներում ներառված ու կառուցվածքով «հասկ» և «եղևնի» նմանող զարդագոտիները տեղադրված են խեցեղեն անոթի վզի և ուսի հատվածներում(3)` բնության մեջ բնական ուղղահայաց դիրքին հակադիր` հորիզոնական դիրքով (աղ. I, նկ. 1,2,4,5): Նույն հարդարման մոտեցումը տեսնում ենք էնեոլիթյան մշակույթին պատկանող որոշ զարդապատկերներում(4), նաև Շենգավիթյան մշակույթին հաջորդող այլ մշակույթներում(5): «Հասկազարդ» եզրագոտիներին հատուկ է շարժում ցույց տալու միտումը` մեծ մասամբ դեպի ձախ, հազվադեպ դեպի աջ զարգացող: Եզակի օրինակներով նմանատիպ զարդագոտիներով խեցանոթներ հայտնի են նաև այլ հուշարձաններից` Կառնուտ, Շրեշ-բլուր, Մոխրաբլուր, և այլն: Այս «հասկատիպ» զարդագոտիները պատկերված են խիստ սխեմատիկ ոճավորմամբ` հասկին նմանվող կառուցվածքով (աղ. I, նկ. 3), հորիզոնական վիճակում, մեկ առանցքից բխող դեպի աջ և ձախ թեքված մասնիկներով: Նմանատիպ զարդագոտիները հանդես են գալիս մեծ մասամբ քրեղանների և կճուճների, համեմատաբար քիչ՝ թասերի վրա և եզակի օրինակներով՝ գավաթների ու կարասի վրա: Մեծ մասամբ կատարված են նուրբ-գծազարդ կատարման եղանակով:

«Եռանկյունազարդ»
Այս առանձնացրած խմբին է պատկանում եռանկյունաշար զարդագոտին: Հարկավոր է նշել, որ շենգավթյան խեցեղենի վրա (ուշ փուլին պատկանող) բավական շատ են եռանկյունաձև ներակոսագծերով պատված զարդագոտու առկայությունը, որը հանդես է գալիս շուրթի հատվածում (աղ. I, նկ. 6-9) և առաջ է գալիս միայն ուշ փուլում(6). ներկայացված են բացառությամբ թասերի և քրեղանների շուրթերին. ելնելով այս երևույթից՝ եռանկյունազարդ գոտիները հիշեցնում են ծղոտից պատրաստված կողովների շուրթի, եզրագոտու նույնանման հյուսվածքը, ինչը չի բացառվում, որ վաղ բրոնզում կիրառվել են նման գործվածքով կողովներ, և դրանց որոշ հյուսածո զարդեր անցել են խեցեղենին:

Զարդագոտիներում հաճախ հանդիպող եռանկյունին, որպես չար աչքից պահպանելու գործոն, առկա է նաև վաղբրոնզեդարյան զարդամոտիվներում, իսկ ազգագրական նյութերում բազմաթիվ են այն օրինակները, որտեղ եռանկյունին որպես չար աչքից պահպանելու հմայիլ է(7):

Համեմատական դնելով հոդվածում նշված մյուս զարդագոտիներին՝ եռանկյունազարդ գոտիները շատ ավելի տարածված են շենգավթյան խեցեղենի զարդերում, քան մյուս երկու զարդագոտիները (աղ. II):

«Կարպետազարդ»
Երկրաչափական զարդամոտիվների խումբն ամենից հաճախ է հանդիպում վաղբրոնզեդարյան խեցեղենին` պտտվելով անոթի պարանոցին կամ քիչ ներքև՝ ուսին: Որպես ֆրիզատիպ զարդագոտի շատ հաճախ նմանվում է հայկական կարպետների, ինչպես նաև գորգերի եզրագոտիներում առկա մոտիվներին(8): Հետաքրքիր է, որ Կուր-արաքսյան խեցեղենի եզրագոտիներում քիչ չեն այնպիսի մոտիվները, որոնք թե նույնատիպ իդենտիկ կառուցվածքով և թե համաչափությամբ կրկնում են գործվածքների զարդագոտիները: Համեմատելով կարպետագործ զարդամոտիվների հետ՝ տեսնում ենք նույն երկրաչափական զարդամոտիվների բաղկացած հորինվածքներ: Հոդվածում տեղ գտած հազվադեպ հանդիպող խեցեղենի զարդարված օրինակներում, ակնառու են «կարպետազարդ» մոտիվներ, որոնք որպես եզրագոտի են և՛ խեցեղենի վրա, և՛ գործվածքների մեջ (աղ. I, նկ. 10-14): Խեցանոթների որոշ զարդամոտիվներ կատարված են գծազարդ կատարման եղանակով` նմանվելով գործվածքի հյուսվածքին:

Գծազարդ եղանակով պատկերված եզրագոտու զարդամոտիվներով փորձել են նաև փոխանցել գործվածքի պատրաստման եղանակը: Խեցեղենի եզրագոտիները թեք գծածածկ նուրբ գծային կատարման եղանակով են, իրենց մեջ ունեն գործվածքի տեխնիկային նմանվող տարրեր՝ մանր շեղ գծիկներ, հիշեցնելով կարպետագործության մեջ հայտնի թեք օղաճիթ փաթաթովի գործվածքը(10):

Եզակի օրինակներով նմանատիպ զարդագոտիներով խեցանոթներ հայտնի են նաև այլ հուշարձաններից` Կառնուտից2 և Ապարանի բերդից(11):

Պետք է արձանագրել նաև, որ ի տարբերություն «հասկազարդ» և «եռանկյունազարդ» զարդագոտիների՝ «կարպետազարդ» մոտիվներով զարդագոտիները (աղ. I, նկ. 10-13), Կուր-արաքսում հազվադեպ են և հիմնականում հանդիպում ենք գավաթների և փոքր կճուճների վրա:

Եզրակացություն
Էրեբունիի պատմահնագիտական արգելոց-թանգարանում զետեղված Շենգավիթ հուշարձանի խեցեղեն նյութի ուսումնասիրության մեջ ներառվել է 1098 նմուշ, իսկ ՀՊԹ թանգարանի՝ ըստ հրատարակված «Шенгавит» կատալոգի գրքի՝ խեցեղեն նյութը կազմում է մոտ 900 նմուշ:

Վերլուծության արդյունքում ունեցանք հետևյալ պատկերը. վաղբրոնզեդարյան Շենգավթյան մշակույթի Շենգավիթ հուշարձանի ուշ փուլին բնորոշ խեցեղեն անոթների «հասկազարդ», «եռանկյունազարդ» և «կարպետազարդ» զարդագոտիները բնորոշ լինելով գրեթե միայն Շենգավիթ հուշարձանին, երբեմն եզակի օրինակներով հանդիպում ենք Կուր-արաքսյան այլ հուշարձաններում:

Տվյալ հոդվածի շրջանակներում զարդագոտիների համեմատական վերլուծության ուսումնասիրման արդյունքում ստացանք հետևյալ պատկերը` (աղ. II): Այս-տեղ «հասկազարդ» զարդագոտին պատկերվել է մեծ մասամբ քրեղանների, թասերի ու կճուճների, հազվադեպ գավաթների և կարասի վրա:

Հաջորդ «եռանկյունազարդ» գոտին այս խմբում կավանոթների` քրեղաններին և թասերին ամենից հաճախ հանդիպողն է և վերջին խումբը` «կարպետազարդ», հանդես է գալիս գավաթների ու փոքր կճուճների վրա հազվադեպ օրինակներով:

Աղյուսակը կազմված է Էրեբունի պատմահնագիտական արգելոց-թանգարանի (ԷՊԱԹ) և Шенгавит4 կատալոգում զետեղված Հայաստանի պատմության թանգարանի (ՀՊԹ), Շենգավիթ հուշարձանից հայտնաբերված նյութի հիման վրա:

Աղ. II

Աննա Ազիզյան
«Էրեբունի» պատմահնագիտական արգելոց-թանգարան

«Երևան-5» գիտական հոդվածների ժողովածու

Օգտագործված գրականություն

1 Ազիզյան Ա., Համեմատական զուգահեռներ 19-20-րդ դարերի գորգային զարդամոտիվների և կուր-արաքսյան խեցեղենի զարդարման մոտիվներում, ՀՊԹ, Ե., 2016:
2 Դավթյան Ս., Հայկական կարպետ, Հ ՍՍՀ ԳԱ, Ե., 1975:
3 Իսրայելյան Ա., Հայկական հմայական պահպանակները, ՀՊԹ, Ե., 2012:
4 Խանզադյան Է., Գառնի IV, Հ ՍՍՀ ԳԱ, Ե., 1969:
5 Սարդարյան Ս., Նախնադարյան հասարակությունը Հայաստանում, «Միտք», Ե., 1967:
6 Սարդարյան Ս., Հայաստանը քաղաքակրթության օրրան, Ե., 2004:
7 Badalyan R. Avetisyan P., Bronze and Early Iron Age Archaeological Sites in Armenia I, Mt. Aragats and its Surrounding Region, BAR International Series 1697, Oxford, 2007.
8 Байбуртян Е., Последовательность древнейших культур Армении на основании археологического материала, МИА, Ер., 2011.
9 Есаян С. А., Древняя культура племен северо-восточной Армении, Ер., 1976.
10.Шенгавит, каталог археологических материалов из коллекций Музея истории Армении, Ер., 2015.
Աղյուսակում տեղ գտած Շենգավիթ բնակատեղիից հայտնաբերված կավանոթների գծանկարները 1, 4 – 13 առաջին անգամ են հրատարակվում և գծանկարվել են հեղինակի կողմից:

Աղ. I

1,5, 9. ԷՊԱԹ №№ 1/584; 1/391; 1/441:

2.ԷՊԱԹ № 6/2,1:

3.լուսանկարը` հեղինակի

4.ԷՊԱԹ №1/303:

6.ԷՊԱԹ № 6/7,2:

7, 11. ԷՊԱԹ №№ 10/37,1; 4/292:

8.ԷՊԱԹ № 2/28:

10. ԷՊԱԹ №10/44:

12. ԷՊԱԹ №11/15:

13. ԷՊԱԹ №3/40:

14.Խուրջինի հատված, Շամշադին, Ս. Դավթյան, Հայկական կարպետ, աղ. LXXIX, նկ. 162:

1. Байбуртян Е., Последовательность древнейших культур Армении на основании археологического материала, МИА, Ер., 2011, стр. 5, 7, 14:
2. Իմ խորին շնորհակալությունն եմ հայտնում Էրեբունի պատմահնագիտական արգելոց – թանգարանի գլխավոր ֆոնդապահ Կ. Մարտիրոսյանին Շենգավիթ հուշարձանի խեցեղեն նյութերը ուսումնասիրելու ժամանակ ջերմ և բարյացակամ վերաբերմունք ցուցաբերելու համար:
3. Шенгавит, каталог археологических материалов из коллекций Музея истории Армении, составители – Бадалян Р. С., Овсепян С. Г., Хачатрян Л. Е., Ереван, 2015, табл. 10-115, табл. 15-158, табл. 21-230; Սարդարյան Ս., Նախնադարյան հասարակությունը Հայաստանում, Եր., 1967, էջ 187:
4. Սարդարյան Ս., նշված աշխ., աղ. XLI-4, 5, 8; նույնի՝ Հայաստանը քաղաքակրթության օրրան, Եր., 2004, էջ 155, աղ. XXXI, վերևի շարք:
5. Խանզադյան Է., Գառնի IV, Եր., 1969, էջ 109, նկ. 91; Есаян С. А., Древняя культура племен северо-восточной Армении, Ер., 1976, стр. 102, табл. 83-5:
6. 1 Шенгавит, стр. 227, табл. V.
7. Իսրայելյան Ա., Հայկական հմայական պահպանակները, Եր., 2012, էջ 36, նկ. 116-119, 200, 270:
8. Ազիզյան Ա., Համեմատական զուգահեռներ 19-20-րդ դարերի գորգային զարդամոտիվների
   և վաղբրոնզեդարյան (Կուր-արաքսյան) խեցեղենի զարդարման մոտիվներում, Հայկական հանգույց. գորգարվեստի ավանդույթները, Եր., 2016, էջ 20:
9. Դավթյան Ս., Հայկական կարպետ, Եր., 1975, էջ 45:
10. Badalyan R. Avetisyan P., Bronze and Early Iron Age Archaeological Sites in Armenia I, Mt. Aragats
    and its Surrounding Region, BAR International Series 1697, Oxford, 2007, Pl. IX 18.
11. Նույն տեղում, Pl. III 6.
12. Шенгавит, стр. 245.