Երկու ճակատագիր. Սբ. Պողոս-Պետրոս և Սբ. Աստվածածին-Կաթողիկե եկեղեցիները
Երևանի միջնադարյան պատմությունը թերի կլիներ առանց քաղաքի ճարտարապետական նկարագրի: Դարեր շարունակ պատերազմական թատերաբեմ դարձած Երևանը պարբերաբար ավերածությունների և բնական աղետների ենթարկվելու հետևանքով զրկվել է միջնադարին բնորոշ ճարտարապետական կոթողներից ու հուշարձաններից: Պահպանված փոքրաթիվ եկեղեցիները, կամուրջները, հասարակական բնույթի շատ կառույցներ իրենց մահկանացուն են կնքել անցյալ դարի վարչակարգի օրոք:
Համարվելով կոմունիստական գաղափարախոսությանն անհարիր՝ եկեղեցիներից շատերը քաղաքաշինության նորամուծությունների` լայն փողոցների, հրապարակների, մշակութային օջախների կառուցման պատրվակով քանդվել են: Խորհրդային տարիներին Հայաստանի տարածքի պահպանված բոլոր գործող եկեղեցիները դիտվում էին որպես հուշարձան-եկեղեցիներ` կարևորելով նրանց ճարտարապետական արվեստի կառույց լինելը և նոր միայն բուն հոգևոր նշանակությունը (ԱԱ ֆ. 1063, ց.1, գ. 1053): Այս հանգամանքը ունի բազմաթիվ դրական կողմեր. բոլորին է հայտնի, որ մշակութային ժառանգությունը պահպանելու, ուսումնասիրելու, հանրությանը ներկայացնելու գործում մեծ է դրան որպես հուշարձան վերաբերվելու գործոնի դերը: Եթե Երևանի միջնադարյան եկեղեցիները դիտենք որպես ճարտարապետական հուշարձաններ, մի պահ պետք է անտեսենք հասարակության կրոնական դաստիարակությունը և նրա դրսևորումները: Միայն 20-րդ դարի վերջերին և մեր օրերում կրոնական զարթոնքի շնորհիվ հնարավոր դարձավ ավերված եկեղեցիների վերակառուցումը:
Զուգահեռներ անցկացնելով և համեմատելով տարբեր դարերում կառուցված եկեղեցական համալիրները` համոզվում ենք, որ անկախ արտաքին տեսքից` միջին դարերում առաջացած և միչև այսօր կառուցվող կրոնա-պաշտամունքային բնույթի կառույցները` տաճարներ, եկեղեցիներ, վանքեր, մատուռներ, ունեն միևնույն նախասկիզբը. դրանք առաջացել և կառուցվել են քրիստոնեական` լուսավորչական հավատքի հետևորդների կողմից:
Քրիստոնեական հավատքի օրրան հանդիսացող տաճարներն այժմ արժեքավորվում են որպես հայ ժողովրդի արվեստի, շինարար գործունեության առանձին ստեղծագործություններ` պատմա-ճարտարապետական հուշարձաններ, կարևորվում է յուրաքանչյուրի կառուցման պատմությունը, ժամանակը, ճարտարապետական և կառուցողական տեխնիկան, ներքին հարդարանքների վերլուծությունը, հնարավոր պատվիրատուների մասին տվյալների ներկայացումը, այս կամ այն նշանավոր անհատի մասնակցությունը կամ վերաբերմունքը հուշարձանի նկատմամբ:
Այս առումով բացառություն չեն Երևանի միջնադարյան սակավաթիվ հուշարձաններից Սբ Պողոս-Պետրոս և Սբ Աստվածածին-Կաթողիկե եկեղեցիները, կոթողներ, որոնք ունեցան տարբեր ճակատագրեր:
Երևանի տարածքում գտնվող միջնադարյան ամենավաղ հոգևոր տաճարը Պողոս-Պետրոսն էր: Այն գտնվում էր «հին քաղաքի» կենտրոնում` Շահար թաղում: 1930-ական թվականներին, կապված քաղաքի հատակագծի փոփոխությունների հետ, լայն փողոցներ ու հրապարակներ, բազմաբնակարան շենքեր, մշակութային օջախներ կառուցելու պատճառաբանությամբ քանդվեցին մինչխորհրդային հասարակարգում գոյություն ունեցող բազմաթիվ կառույցներ, այդ թվում շատ եկեղեցիներ:
Պողոս-Պետրոս եկեղեցին նույնպես «արժանացել է» այդ ճակատագրին. «Մոսկվա» կինոթատրոնը կառուցելու կապակցությամբ 1930-31թթ. քանդվել է բազիլիկ եկեղեցին (Կ.Ղաֆադարյան, Երևան. Միջնադարյան հուշարձաններ, Երևան,1975, էջ 33): Քանդման ընթացքում կատարվող հետազոտական աշխատանքների ժամանակ պարզվել է, որ եկեղեցին վերակառուցված էր 17-րդ դարի վերջին` երևանյան 1679թ. ահեղ երկրաշարժից հետո, բայց իր մեջ էր ընդգրկել 5-6-րդ դարերից եկող տաճարի մնացորդները և, հատկապես, մույթերին պահպանված խիստ արժեքավոր որմնանկարները: Մասնագետների կողմից մեծ ջանքեր են թափվել Երևանի պատմության համար խոշոր նշանակություն ունեցող այդ հուշարձանի քանդումը չթույլատրելու ուղղությամբ:
Լուսժողկոմին ուղղված զեկուցագրում Գ. Չիրիկովը փորձում է եկեղեցու քանդումը կասեցնել. «…Եկեղեցին ըստ էության ներկայացնում է 17-րդ դարի հայ ճարտարապետությունը: Հնությունների պահպանության կոմիտեն խնդրում է միջնորդել` թույլ չտալ հուշարձանի քանդումը, հատկապես, որ նրա կանգուն մնալը չի խանգարում շրջակայքի քաղաքային շինությունների կառուցմանը» (ԱԱ ֆ.1063, ց.1, գ. 92,թ. 1 ):
Եկեղեցու քանդման ընթացքը մանրամասն ուսումնասիրվել է մասնագետների կողմից, բայց մինչև քանդելը, ցավոք, չի չափագրվել: Պատերի` արտաքուստ և ներքուստ, բազմաթիվ արձանագրություններ վերծանվել և հրատարակվել են Կ. Ղաֆադարյանի կողմից: Պարզվել է, որ 19-րդ դարի վերջին և 20-րդ դարի սկզբին գործող մեծ եկեղեցու շենքը վերակառուցվել է դեռևս 1679թ. երկրաշարժից հետո` նույնանուն տաճարի տեղում: Արևելյան և հարավային պատերին ագուցված 1691 /ՌՃԽՍ/ և 1692 /ՌՃԽԲ/ թվագրված խաչքարերը թույլ են տվել ուսումնասիրողներին ենթադրելու, որ Պողոս-Պետրոսը վերակառուցվել է 1690-ականների սկզբներին` քաղաքի մյուս եկեղեցիների հետ միաժամանակ, իսկ հարավային պատի արձանագրություններում նշված 1778 և 1811 թվականները վերաբերել են ավելի ուշ շրջանի վերանորոգումներին (Եր. Շահազիզ, Հին Երևանը, Երևան, 2003: Կ. Ղաֆադարյան, Երևան. միջնադարյան հուշարձաններ, Երևան,1975, արձ. 60, 64):
Ֆրանսիացի ճանապարհորդ Ժան Շարդենը, որի մինչերկրաշարժյան Երևանի նկարագիրը կարևոր է մեր քաղաքի ճարտարապետական պատկերը ամբողջացնելու տեսակետից, հիշատակում է .«…կան շատ եկեղեցիներ, որոնցից ամենագլխավորներն են Իրկուիերիցե /Երկու երեսնի/ կոչված առաջնորդարանը և Կաթովիկը /Կաթողիկեն/…»: Շարդենը չի հիշատակում Պողոս-Պետրոս եկեղեցին, հավանաբար այն պատճառով, որ Երկու երեսնին նույն Պողոս-Պետրոսն էր (Թ. Հակոբյան, Երևանի պատմությունը 1801-1879թթ., Երևան 1959, էջ 352) (Երես բառն ունի բազմաթիվ բացատրություն, այդ թվում` դեմք, կերպարանք, անձ, տեսնել, երևալ և այլն, Հ. Աճառյան, Հայերեն արմատական բառարան, հ. 2, էջ 46, Երևան, 1973):
Եկեղեցու նկարագրությունը` 19-րդ դարի առաջին քառորդում ունեցած տեսքով, տվել է Հովհ. Շահխաթունյանցը.«Իսկ միւսն` յանուն առաքելոցն Պետրոսի և Պողոսի, մեծ դրութեամբք քան զԿաթուղիկե եկեղեցին, և քան զմիւսն` նոյնպես ի վերայ չորից հիւսածո սեանց, ունի զերիս սեղանս մին’ ի միջին տեղւոջ’ ի կիսաբոլորակ կամարայարկք, և երկուքն ‘ի միջոցս դրանց աւանդատանց և աստիճանաց բեմին նոյնպես «ի խարտել քարանց` յանուն Ստեփաննոսի նախավկայի, և Յովհաննու Մկրտչի…»(Թ. Հակոբյան, Երևանի պատմությունը 1801-1879թթ., Երևան 1959, էջ 247): Փաստորեն Պողոս-Պետրոս եկեղեցին չափերով ավելի մեծ էր, քան Կաթողիկեն: Արտաքուստ եկեղեցին անհրապույր տեսք է ունեցել, թեև օգտագործվել են սրբատաշ քար և բազմաթիվ խաչքարեր` որպես հարդարանք: Երևանի պատմության մեծ գիտակ Երվանդ Շահազիզը,խոսելով քաղաքի հին եկեղեցիների մասին, ընդհանրացնում է.«Երևանի եկեղեցիները դրսից` գեղեցկության տեսակետից այնքան էլ հաճելի տպավորություն չեն թողնում սովորական դիտողի վրա»: Կարո Ղաֆադարյանը նույնպես մատնացույց է անում այն փաստը, որ դրանք ոչ միայն արտաքնապես, այլև ներքուստ «անհրապույր էին և նման չէին 4-6-րդ դարերում կառուցված եռանավ բազիլիկ տաճարներին» (Եր. Շահազիզ, Հին Երևանը, Երևան 2003 Կ. Ղաֆադարյան, Երևան. միջնադարյան հուշարձաններ, Երևան, 1975):
Ավելի ուշ կցակառուցված գավիթը և զանգակատունը անհամապատասխան են եղել տաճարի բազիլիկ կառուցվածքին: Պողոս-Պետրոս եկեղեցում հնից որոշ հատվածներ պահպանվել էին ավագ խորանի կողքերին և արևելյան ավանդատներում /այս եկեղեցին, ինչպես նաև Կաթողիկեն, արևմտյան ավանդատներ չուներ/: Վերջիններից մեկը նվիրված էր սբ Ստեփանոս նախավկային, մյուսը` Հովհաննես Մկրտչին: Համաձայն հարավային պատին գրված արձանագրության /ՌՄԿԹ-1820թ./` եկեղեցին վերանորոգվել է համայնքի`«օրհնեալ ժողովրդոցն» հավաքած գումարով (Եր. Շահազիզ, Հին Երևանը, Երևան 2003, էջ 210: Թ. Հակոբյան, Երևանի պատմությունը 1801-1879թթ., Երևան, 1959, էջ 247: Կ. Ղաֆադարյան, Երևան. Միջնադարյան հուշարձաններ, Երևան,1975, արձ.61, էջ 160): Հնում եկեղեցիները կառուցվում և նորոգվում էին անհատների` տեղի իշխանի, որևէ հոգևոր անձի կամ ունևոր հավատացյալի տրամադրած միջոցներով: Երբեմն շինարարության ժամանակ առանձին անձինք օժանդակում էին և իրենց կողմից կանգնեցնում մեկ որմնասյուն, սյուն կամ խորան` այդ մասին թողնելով գրություն: Այսպես. ավագ խորանի կողքին` սբ Ստեփանոսին նվիրված ավանդատան արձանագրությունը վկայում է, որ այն` 1831թ. հունվարին կառուցել է ագուլիսեցի խոջա Ստեփանոս Ջալալյանը, որն իր ժամանակին հայտնի անձնավորություն էր Երևանում (Եր. Շահազիզ, Հին Երևանը, Երևան, 2003, էջ 210): Հովհաննես Մկրտիչին նվիրված ավանդատան կառուցման վերաբերյալ արձանագրությունը թողել է երևանցի Վարդան Կարապետյանը` 1831թ. (Եր. Շահազիզ, Հին Երևանը, Երևան, 2003, էջ 210):
Ավագ խորանի քանդման ժամանակ սվաղի վրա ի հայտ են եկել տարբեր ժամանակաշրջանների վերաբերող վեց շերտ որմնանկարներ: Արժևորելով այս հայտնությունը` որոշ ժամանակով դադարեցվել են քանդումները, կազմվել է հատուկ հանձնաժողով` Գ. Չիրիկովի, Ա. Քալանթարի, Շուլցի, Ն. Մառի, Տարագրոսի, Հ. Քյուրտյանի մասնակցությամբ: «Այս նկարները չափազանց մեծ նորություն են այժմ հանդիսանում ոչ թե միայն հայ արվեստի պատմության համար, որի` մինչ մեզ հայտնի, ամենահին ֆրեսկոները /Անի, Քոբեր, Հաղբատ, Գեղարդ/ 13-րդ դարու կիսից դենը չեն անցնում, այլև համաշխարհային արվեստի տեսակետից ունեն բացառիկ նշանակություն: Բացի այդ, այս գյուտի շնորհիվ միայն Երևան քաղաքի հեռավոր անցյալը սկսում է առաջին անգամ բացվել մեր առաջ: …Այս հուշարձանը` իր բացառիկ մնացորդներով մեծ հեղաշրջում է առաջացնելու արվեստի պատմության մեջ և հնարավորություն է տալու մեր խորհրդային գիտությանը ասելու նոր խոսք և անելու մեծ նվաճում գեղարվեստի պատմության ասպարիզում,…այս հուշարձանը պետք է ուսումնասիրվի ամենայն մանրամասնությամբ ու մանրակրկիտ ձևով»,- Լուսժողկոմին ուղղված Ալ. Թամանյանի գրության /մարտի 2, 1930թ./ մեջ արտացոլված է հուշարձանի կարևորությունը և այն պահպանելու մտադրությունը (ԱԱ ֆ.1063, ց.1, գ. 92,թ. 2): Ըստ արխիվային փաստաթղթերի` հայ մտավորականների մի խումբ /Ս. Բուդումյան, Ս. Պողոսյան, Ե. Բայբուրդյան, Ռ. Դրամպյան, Ն. Տոկարսկի, Կ. Ղաֆադարյան, Վ. Ղազանչյան, Գ. Գյուրջյան, Տարագրոս, Լ. Դուրնովա և այլք/ բազմիցս քննարկումներ, ընդլայնված գիտական ժողովներ են կազմակերպում, որոնցում հատուկ արժևորվում են միջնադարյան որմնանկարներն ընդհանրապես, և Սբ Պողոս-Պետրոս եկեղեցունը` մասնավորապես (ԱԱ ֆ.1063, ց.1, գ.330, թ. 75, 84): Իսկ երբ այն դարձավ անխուսափելի, միջոցներ ձեռնարկվեցին փրկելու այդ որմնանկարների մնացորդները, որոնք այժմ պահվում են մեր քաղաքի թանգարաններում:
Մոտ մեկուկես ամսվա մանրակրկիտ աշխատանքների արդյունքում պարզ է դառնում, որ որմնանկարները հնարավոր չէ առանց վնասելու հեռացնել պատերից: Այս մասին 1930թ. մարտին ՀՊ կոմիտեին հատուկ զեկուցել է Գ. Չիրիկովը, որը համոզված էր, որ «…բացառիկ արժեք ներկայացնող նյութը անվերադարձ կորչում է: Այստեղ պահպանված գեղանկարները հանդիսանում են իսկական փարոս կատարման տեխնիկան ուսումնասիրող գալիք սերունդների համար» (ԱԱ ֆոնդ 1063, ց. 1, գ. 92, թ. 4,5):
Հրավիրված մասնագետների` հատկապես Բ. Յուկինի, գերմանացի հնագետ Շնայզերի ուսումնասիրություններից պարզվել է, որ նախապես` 5-6-րդ դարերում, եկեղեցու պատերը մերկ են եղել: Հայտնաբերված ստորին շերտի սվաղի բուսական զարդամոտիվները` ըստ կատարման տեխնիկայի և օգտագործված ներկանյութերի լաբորատոր փորձաքննության տվյալների, թվագրվել են 7- 9-րդ դարերով, խորանի կամարի որմնասյուների վրա պատկերված Պողոս և Պետրոս առաքյալների որմնանկարները` 12-13-րդ դարերով: Վերջիններս ունեցել են համապատասխան մակագրություններ` «Պետրոսի վիմի հաւատոյ» և «Պողոս անօթ ընտրութեան» (Եր. Շահազիզ, Հին Երևանը, Երևան 2003, էջ 225): Վերին շերտի չորս որմնանկարների բեկորները` սբ Սարգսի, սբ Գևորգի, բանալիներով և թրով կերպարների պատկերներով, ըստ ուսումնասիրողների վերաբերել են 16-17-րդ դարերին, իսկ պաստառների վրա արված նկարները` Պողոսի և Պետրոսի դիմանկարները`19-րդ դարին (1893թ. վերանորոգումից հետո երեց Համբարձում Եղիազարյանի պատվերով որմնանկարներ են արվել հետևյալ թեմաներով` Սբ Երրորդություն, Բաղարջակերաց գիշերը, Սբ Ծնունդ, Սբ Մկրտություն, Խաչելություն, Հարություն, Համբարձում, Փրկչի գալը, Սբ Մարիամ Աստվածածին, որոնք սակայն չունեին գեղագիտական արժեք, ԱԱ Ֆոնդ 971, ց. 1, գ. 20, թ. 25):
Շնայզերը վաղ շրջանի որմնանկարների վերաբերյալ 1931թ. զեկուցում է կարդացել Բեռլինում`«Նոթգեյմայնշաֆթ» ընկերության գիտաժողովում, ինչը մեծ հետաքրքրություն էր առաջացրել Պողոս-Պետրոս եկեղեցու որմնանկարների շուրջ (ԱԱ ֆոնդ 1063, ց. 1, գ. 92, թ.9-10): «Հայաստանի տարածքում պահպանված որմնանկարների չնչին քանակությունը ստիպում է առանձնահատուկ ուշադրությամբ վերաբերվել յուրաքանչյուր պատառիկի, որոնք վերաբերում են ամենաուշը 17-րդ դարին, եթե ոչ ավելի վաղ շրջանին» – մտավորականների նման գնահատականներ և մտահոգություններ հաճախ էին հնչում գիտական քննարկումների ընթացքում (ԱԱ ֆոնդ 1063, ց. 1, գ. 330, թ.2-3):
Մինչդեռ արդեն սկսված քանդումների պատճառով մեծապես վնասվել էին եկեղեցու պատերի գեղանկար մակերեսները, և հնարավոր էր միայն մասնակի տեղափոխումների միջոցով որոշ դրվագներ փրկել անխուսափելի կորստից: Երքաղխորհրդի նախագահին հղված Հ. Զորյանի զեկուցագրում կարդում ենք.
«Ինստիտուտիս (ՀՍԽՀ լուսժողկոմատի նյութական կուլտուրայի պատմության ինստիտուտ, ԱԱ ֆոնդ 1063, ց. 1, գ. 124, թ. 60) կոնսուլտանտները` ակադեմիկոս Ալ. Թամանյանը, ճարտարապետ Թ. Թորամանյանը և այլք գտնում են, որ անհնարին է ֆրեսկոները հանել և փոխադրել մի ուրիշ վայր առանց հուշարձանները հիմնովին փչացնելու և ապարժեք դարձնելու: Այս ֆրեսկոները հնարավոր է անվնաս պահել միմիայն ռենտգենյան ապարատով: Նման ապարատ Հայաստանում չի կարելի գտնել: Ինստիտուտս կարծում է, որ շինաշխատանքների հրատապությունը նկատի ունենալով` կարելի է եկեղեցու բոլոր մասերը քանդել, հավասարացնել գետնին, իսկ ֆրեսկոների սյուները` հատուկ պահպանակի տակ դնել» (ԱԱ ֆոնդ 1063, ց. 1, գ. 124, թ. 60): Որմնանկարների հետագա ճակատագիրը անմիջականորեն կապվում է Կիևից հրավիրված մասնագետ-վերականգնող Բ. Յուկինի հետ: Տարիների ընթացքում /մինչև 1939թ./, բաց վիճակում մնալով դրսում, որմնանկարները ավելի էին քայքայվել ու վնասվել, ինչը կրկին դարձել էր մտավորականների մտահոգման պատճառ` որմնազարդ սյուները պահպանե՞լ տեղում / Մ. Սարյան, Տարագրոս, Ռ. Դրամպյան, Ս. Պողոսյան, Շահնազարյան/, թե՞ այնուամենայնիվ տեղափոխել թանգարան / Դ. Դանիելյան, Փ. Թերլեմեզյան, Ե. Բայբուրդյան, Ս. Ավետիսյան/ (ԱԱ ֆոնդ 1063, ց. 1, գ. 330, թ. 6, 11, 12, 16, 24-27):
Բ. Յուկինը մանրամասն ուսումնասիրելուց հետո, լավ հասկանալով հույժ կարևոր որմնանկարները փրկելու դժվարությունները, հանձն է առնում հնարավորինս կարճ ժամկետներում որմնանկարները հանել և փոխադրել հատուկ կաղապարների մեջ` հետագայում թանգարաններին հանձնելու նպատակով: Վերականգնող նկարչի պրոֆեսիոնալ աշխատանքի արդյունքում որմնանկարների/ծաղկաշղթաների, սբ Սարգսի`ձիու վրա նստած, Պողոս և Պետրոս առաքյալների, երկու կերպարի` մեկի ձեռքին թուր, մյուսը հասակով մեկ կանգնած` ձեռքին բանալի/(Տասներկու առաքյալներից յուրաքանչյուրն ուներ իր խորհրդանիշը, օրինակ` Էջմիածնի Մայր տաճարում Պողոս առաքյալը պատկերված է աջ ձեռքում մատյան, ձախում`թուր, Պետրոս առաքյալը` աջ ձեռքում մատյան, ձախում` բանալիներ, Բարդուղիմեոս առաքյալը` աջ ձեռքում նկար, ձախում`դանակ, Թադևոս առաքյալը` աջ ձեռքում նկար, ձախում`նիզակ: Կարելի է ենթադրել, որ ուշ միջնադարին վերաբերող շերտի որմնանկարներում ևս պատկերված էին Պողոս և Պետրոս առաքյալները) 14,24մ2 ընդհանուր մակերեսով հատվածները խնամքով հանվեցին (ԱԱ ֆոնդ 1063, ց. 1, գ. 330, թ. 53, 57, 84-87), վերականգնվեցին և մշտական պահպանության հանձնվեցին Ազգային պատկերասրահին, Հայաստանի պատմության թանգարանին, Երևան քաղաքի պատմության թանգարանին (Բ. Յուկինը որմնանկարների փոխադրման աշխատանքներին վերաբերող զեկուցագրում նշում է, որ նախապես պլանավորված երկուսի փոխարեն ինքը պատերից հանել է հնարավոր բոլորը, այդ թվում` թուրը ձեռքին կերպարի որմնապատկերը` հատուկ Երևանի հակակրոնական թանգարանի համար, ԱԱ ֆոնդ 1063, ց. 1, գ. 330,թ.44: Հակակրոնական թանգարանը 1939թ. կազմավորվել էր սբ Զորավոր եկեղեցում: Վերջինս`կրոնական համայնքի բացակայության պատճառով թափուր էր մնացել և որպես պատմա-ճարտարապետական հուշարձան անցել էր ՀՊ կոմիտեի իրավասությանը: ԱԱ ֆոնդ 1063,ց.1, գ.272): Միջնադարի այս գոհարները այժմ ներկայանում են հասարակությանը որպես մեր պատմության վկաներ:
Առանձնահատուկ ուշադրության է արժանի Պողոս-Պետրոս եկեղեցու հարավային մուտքի դուռը. այն երկփեղկ է, ամբողջությամբ երկաթից և երկաթե գամերով ամրացված մակերեսով: Նախապես դուռը պատկանել է Հին Բայազետի բերդին, 1835թ. Տեր Վարդան անունով քահանան գնել է բայազետցի Մուխսի Սաքո անունով մեկից և նվիրել եկեղեցուն: Կարևոր է այն փաստը, որ դուռն առանց որևէ փոփոխությունների համընկել է եկեղեցու հարավային մուտքի բացվածքին (Յու. Թամանյան, Հուշարձաններին նոր կյանք, Երևան 1988, էջ 17: Կ.Ղաֆադարյան, Երևան. միջնադարյան հուշարձաններ, Երևան 1975: Եր. Շահազիզ, Հին Երևանը, Երևան, 2003): Այժմ այն նույնպես գտնվում է ԵՔՊԹ-ում:
Պողոս – Պետրոս եկեղեցին, որ հաճախ կոչվում էր «հին Երևանի» եկեղեցի (Եր. Շահազիզ, Հին Երևանը, Երևան, 2003), միջնադարյան ամենամեծ հուշարձաններից էր: Նրա գոյությունը աներկբայորեն փաստում է, որ Երևանը 5-6-րդ դարերում բավական խոշոր և կարևոր բնակավայր էր: Կարելի է ենթադրել նույնիսկ, որ 607թ. Դվինի հայտնի հակաքաղկեդոնական ժողովին մասնակցած երևանցի երկու եկեղեցականներից /Դավիթ Երևանայ և Ջոջիկ Երևանից/ («Գիրք թղթոց» մատենագիտութիւն նախնեաց, 7-րդ դար», 1901թ.) գոնե մեկը Պողոս-Պետրոս եկեղեցու հոգևոր այրերից էր:
Երևանի սակավաթիվ կանգուն միջնադարյան հուշարձաններից է Սբ. Աստվածածին-Կաթողիկե եկեղեցին (Կրկնակի անունը կապված է տարբեր ժամանակաշրջանում կառուցված մեծ և փոքր եկեղեցիների հետ): Այն գտնվում էր Երևանի Հին թաղ կամ Շահար կոչված մասում, կառուցվել է 1694թ.`1679թ. մեծ երկրաշարժից կործանված հին եկեղեցու /12-13-րդ դդ./ տեղում: Այդ ժամանակ էլ անվանվել է Կաթողիկե, իսկ 13-14-րդ դարերի արձանագրությունների համաձայն` նաև «Երևանոյ ժամատեղիք» անունն է կրել: Սբ Աստվածածին-Կաթողիկեն իրենից ներկայացրել է արտաքուստ ուղղանկյուն հատակագծով շինություն` արտաքին պատերին նստած երկթեք տանիքով թաղակապ ծածկով, հարավային դռան առջև` զանգակատուն /1832թ./, որն ըստ արձանագրության` նորոգվել է 1866թ. (ԱԱ ֆ. 1063, ց.1, գ. 315): Կաթողիկեի հին շինությունն ունեցել է նաև ժամատուն, որը տարբեր տարիներին վերակառուցվել է միևնույն տեղում` 1472թ., 1609թ.` վաճառական Թեզագյուլենց խոջա Մարգարի դրամական միջոցներով (ԱԱ ֆ. 1063, ց. 1, գ. 1140) 1642թ. (ԱԱ ֆ. 1063, ց.1, գ. 315, գ.1557, գ. 955, գ.1140, կան արձանագրություններ): Մինչև մեծ երկրաշարժը ժամատունը հիմնովին կառուցել է նաև երևանցի Արզումբեկի որդի Խոջա Գրիգորը: Վերջինս եկեղեցուն նվիրել է ձեռագրեր, թանկարժեք եկեղեցական իրեր: 1652 թ. ձեռագիր «Յասմաւուրքի» հիշատակարանում գրված է. «Եւ շինեաց (Խոջա Գրիգորը) զկաթուղիկէ եկեղեցւոյ ժամատունն ի հիմանց բազում ծախիւք և ետ ընծայս եկեղեցւոյ մեկ յասմաւուր, մեկ ճաշոց, մեկ ոսկետուփ մագաղաթ աւետարան, մեկ ատենի սաղմոս, մեկ զառբաբ շուրջառ իր զգեստովն, մեկ արծաթե բուրվառ, մեկ ջահ, չորս թուջի կանթեղ,…» (Եր. Շահազիզ, Հին Երևանը, Երևան, 2003, էջ 208):
Կաթողիկեն ներքուստ իրենից ներկայացնում էր չորս սյուներով երեք թաղի բաժանված մեծ սրահ` կառուցված 7-րդ դարին պատկանող հուշարձանների նմանությամբ, որոնցից միջինի արևելյան մասում գտնվում էր մեծ խորանը կամ սեղանը: Վերջինս իր ներքին հատակագծով առավել նման էր փոքր գմբեթարդ զանգակատան, որն իր պատերով և գմբեթի մի մասով մխրճված էր եկեղեցու սրահի մեջ, միևնույն ժամանակ տարբերվում էր պատերի շարվածքով: Սեղանի ներքին տեսքը նունպես առանձին կառուցված եկեղեցի էր հիշեցնում` նման 13-14-րդ դարերի կառույցներին: Պատահական չէ, որ արևելյան խորանը առանձին անունով կոչել են Սբ Աստվածածին: Երվանդ Շահազիզը, մեջ բերելով Շարդենի հիշատակությունը, Սբ Աստվածածին եկեղեցու մասին գրում է, որ օտարերկրյա ճանապարհորդն այն անվանել է «Կաթովիկ» (Եր. Շահազիզ, Հին Երևանը, Երևան, 2003, էջ 208): Լինչը Երևանի եկեղեցիների մասին խոսելիս մասնավորապես նշում է, որ «Երևանի եկեղեցիների մեջ ամենահինը սբ Կաթողիկե եկեղեցին է» (Թ. Հակոբյան, Երևանի պատմությունը հնագույն ժամանակներից մինչև 1500 թ., Երևան, 1969,էջ 269): Հովհ. Շահխաթունյանցի նկարագրությամբ «…’ի սմա /Շահար թաղում/ ‘ի կոփածո քարանց մին անվանեալ Կաթուղիկե եկեղեցի, կառուցեալ ի’ վերայ չորից հյուսածո սեանց օրոցաձև, ունի զմի և եթ սեղան յանուն սրբուհոյ Աստուածածնի և քարակերտ կաթուղիկէ կրկին ‘ի վերայ սեղանոյն և ‘ի վերայ տանեաց նորին…, ունի և շրջապատ պարիսպ, և զսենեակս քահանայից. այս եկեղեցի չունէր արձանագրութիւն շինութեանն որպէս և միւս եկեղեցիք քաղաքիս, այլ գտանի «ի ճակատ արևմտեան որմոյն արտաքուստ թուական հայոց ՌՃԽԲ /1693/. ոչ միայն սա, այլև միւս եկեղեցիք և այլ շենք … շինեցան զկնի մեծի երկրաշարժութեանն դիպելով յամի 1679, յորում միջոցի որ ինչ շինուածք էին յառաջնոց կործանեցան իսպառ» (Թ. Հակոբյան, Երևանի պատմությունը 1801-1879 թթ., Երևան, 1959, էջ 248): Կաթողիկե եկեղեցին ևս կործանվել է 1679թ. երկրաշարժից և վերակառուցվել 1693թ., ինչի մասին վկայում է արևմտյան պատին ագուցված խաչքարի արձանագրությունը` «Յիշատակ է խաչս Օհանիսի որդի Աղամալին թվ. ՌՃԽԲ /1693/» (Եր. Շահազիզ, Հին Երևանը, Երևան, 2003, էջ 208):
Սբ. Աստվածածին-Կաթողիկեի կրկնակի անվան և կառուցման տարօրինակ առանձնահատկությունների պարզաբանումն իրականացավ 1936-1937թթ., երբ տեղում արական դպրոց (26 կոմիսարների անվան դպրոց, ԱԱ, ֆ.1063, ց.1, գ. 384:) կանգնեցնելու պատճառաբանությամբ քանդվում էր եկեղեցին (ԱԱ, ֆ.1063, ց.1, գ. 315, գ. 384): Քանդման աշխատանքները սկզբից մինչև վերջ կատարվել են հնագետների հսկողության ներքո` Կ. Ղաֆադարյանի ղեկավարությամբ: Քանդումների արդյունքում արևելյան հատվածում բացվել է 12-13-րդ դարերով թվագրվող կենտրոնագմբեթ փոքր եկեղեցին` սբ Աստվածածինը, որը 1679 թ. երկրաշարժից հետո կառուցված մեծ եկեղեցու մեջ ամբողջությամբ ընդգրկվելով` դարձել է նրա համար ավագ խորան և պահպանել իր անունը: Այն 13մ բարձրությամբ, 7,5մ երկարությամբ և 5,35մ լայնությամբ կառույց է, որի ամրությունն ապահովված է քարերի շարվածքի առանձնահատկությամբ. դրանց եզրերը միմյանց չեն հարում, մեկը մյուսից ետ ու առաջ են դրված և իրար վրա ամուր նստած` հատկապես գմբեթի հատվածում: Օգտագործված է կրային խառնուրդով բետոնի շաղախ, գմբեթի ամրությունը, թեթևությունը և ձայնի ռեզոնանսը ապահովելու նպատակով գմբեթի մեջ` տեղ-տեղ դատարկ կճուճներ են ներդրվել: Եկեղեցու պատերը մինչև 17-րդ դարը մերկ են եղել, այնուհետև ծածկվել են գաջի սվաղով, որի պատճառով փակվել են նրա գեղեցիկ ճարտարապետական մանրամասները (ԱԱ, ֆ.1063, ց.1, գ. 315): Արևմտյան պատի վրա 17-19րդ դարերում պատկերվել են Պողոս և Պետրոս առաքյալների, Սարգիս և Գևորգ սրբերի, Հռիփսիմե և Գայանե կույսերի որմնանկարները` համապատասխան մակագրություններով, որոնք Կ.Ղաֆադարյանի գնահատմամբ, «հեռու էին արվեստի գործ լինելուց» (ԱԱ, ֆ.1063, ց.1, գ. 315): Իր ճարտարապետական հորինվածքով կառույցը համապատասխանում է 13-րդ դարին, ներքին հատակագծով, պատուհանների բացվածքով, խորշերով, վերին հատվածի մանրամասներով նման է Վայոց Ձորի Ալայազ գյուղի եկեղեցուն, չափերով և ներքին մանրամասներով` Սպիտակավոր սբ Աստվածածին եկեղեցուն (ԱԱ, ֆ.1063, ց.1, գ. 315): Սբ. Աստվածածին-Կաթողիկեի հարավային պատին կա ընդարձակ արձանագրություն, որում վկայված է, որ 1264թ. Երևանը հողով ու ջրով գնել է ոմն Սահմադին: Այս արձանագրությունը մեր քաղաքի անցյալի մասին յուրօրինակ և կարևոր «փաստաթուղթ» է: Հաշվի առնելով, որ կառույցը Երևանի միջնադարյան պատմության եզակի կանգուն հուշարձաններից է, որոշվում է պահպանել: 1936 և 1968 թթ. ՀՊՎ –ն ձեռնարկում է վերականգնողական աշխատանքներ. Հ. Գասպարյանի ղեկավարությամբ (ԱԱ, ֆ. 1063, ց. 1, գ. 1052, գ. 955) նորոգվում է եկեղեցին` գմբեթը, կամարները, վեղարային հատվածի քիվերը և այլն, մաքրվում և բարեկարգվում է շրջապատը:
Մեծ եկեղեցու պատերի քանդման ժամանակ հայտնաբերվում են բազմաթիվ խաչքարեր, որոնց մի մասը պահվում է ԵՔՊԹ-ում: 2007թ. Ֆրանսիայում անցկացված «Հայաստանի մշակույթի օրեր» միջոցառումների շրջանակում Լուվրում կազմակերպված «Հայաստան` իմ բարեկամ՚» ցուցահանդեսում ներկայացված էր նաև Երևանի միջնադարյան կոթողներից մեկը` Սբ Աստվածածին – Կաթողիկե եկեղեցու գեղազարդ խաչքարը /1528թ./ (ԵՔՊԹ մմ 11555-2, արձանագրված է`«Սբ խաչս բարեխոս է Գյուլազիզին…, 1528թ. »): Երկար տարիներ մատուռը ծվարել էր ԳԱ լեզվի ինստիտուտի բակում: 2008թ. Լեզվի ինստիտուտի շենքը քանդվել է`տեղում նոր` Սբ Աննայի եկեղեցական համալիր կառուցելու նկատառումով, և գողտրիկ եկեղեցին այժմ տեսանելի է բոլոր կողմերից: